Zgodnie z polskim prawem, a dokładnie art. 991 § 1 kodeksem cywilnym (k.c.) zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału. Jeżeli zaś: uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.
Uprawnieni do zachowku, a więc do części tego co uprawniony mógłby dziedziczyć gdyby dziedziczenie po zmarłym następowało wg porządku ustawowego są zatem: zstępni (rodzone i przysposobione dzieci, a także wnuki, prawnuki itd.), małżonek i rodzice (także przysposabiający), jeżeli dziedziczyliby z ustawy po danym spadkodawcy.
Wielkość zachowku – czy będzie to 2/3 czy 1/2 – uzależniona jest zaś m.in. od zdolności do pracy – uprzywilejowani i szczególnie chronieni poprzez możliwość uzyskania wyższej kwoty są członkowie rodziny spadkodawcy trwale niezdolni do pracy oraz małoletni, a zatem osoby, które śmierć członka rodziny może szczególnie dotknąć, gdyż nie mogą one samodzielnie osiągać dochodów. Podkreślić należy, że stan trwałej niezdolności do pracy oraz małoletniości ustala się co do zasady według chwili otwarcia spadku – przy czym okoliczności te bada sąd w ramach procesu o zachowek. Jeśli chodzi o małoletnich nie budzi wątpliwości, że są to osoby, które w dniu otwarcia spadku nie ukończyły 18 lat bądź nie uzyskały statusu osoby pełnoletniej poprzez zawarcie małżeństwa. Więcej wątpliwości rodzi dosyć ogólne pojęcie „niezdolności do pracy” – kwestię tę precyzuje orzecznictwo –przyjmuje się, że musi to być trwała całkowita niezdolność do pracy (wyrok Sądu Najwyższego z 30.10.2003 r., sygn. IV CK 158/02 czy wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 2.10.2015 r., sygn. VI ACa 1354/14). Wyjątkiem są orzeczenia, które przyjmują inną interpretację niezdolności do pracy – np. iż już sam zaawansowany wiek danej osoby w chwili otwarcia spadku, niezależnie od stanu zdrowia, uzasadnia zaliczenie do osób trwale niezdolnych do pracy w rozumieniu art. 991 § 1 k.c. (wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z 11.01.2013 r., sygn. V ACa 989/12).
Kto wobec tego nie jest uprawniony do zachowku? Nie przysługuje on uprawnionemu (a więc zstępnym, małżonkowi czy rodzicom) którzy zostali wydziedziczeni (art. 1008 k.c.), a także: spadkobiercy uznanemu za niegodnego (art. 928 § 2 k.c.), małżonkowi wyłączonemu od dziedziczenia na podstawie art. 940k.c., spadkobiercy, który odrzucił spadek (art. 1020 k.c.), oraz spadkobiercy, który zrzekł się dziedziczenia (art. 1049 § 2 k.c.). Zachowek nie przysługuje także gdy spadkodawca poczynił już wcześniej na rzecz uprawnionego darowiznę w wysokości odpowiadającej należnemu zachowkowi bądź sporządził na jej rzecz zapis windykacyjny – zachowek w takiej sytuacji należy uznać za pokryty.
Oddzielną kwestią postaje możliwość zmniejszenia należnego uprawnionemu zachowku w oparciu o art. 5 k.c. z uwagi na wyrażone w nim zasady współżycia społecznego. Jednakże przepis ten może być stosowany wyjątkowo, w szczególnych sytuacjach. Przybliżenie chociażby pobieżne możliwych stanów faktycznych w których art. 5 k.c. może znaleźć zastosowanie wymaga omówienia w oddzielnym wpisie dlatego w tym miejscu jedynie zasygnalizowałem możliwość zastosowania tego przepisu w sprawie o zachowek.
Jeżeli zatem w świetle powyższych informacji przysługuje Ci prawo do zachowku, a go nie otrzymałeś lub otrzymałeś w niższej niż przewidziana prawem wysokości – można rozważyć wystąpienie z roszczeniem o zapłatę sumy pieniężnej tytułem zachowku. Zgłoś się do mnie, chętnie rozwieję wszelkie wątpliwości.