Każda osoba mająca pełną zdolność do czynności prawnych może zadecydować, kto ma zostać jej spadkobiercą i co stanie się z jej majątkiem po śmierci. Polskie prawo przewiduje różne rodzaje testamentów, przy czym najpopularniejsze pozostają testamenty holograficzne (własnoręczne) i notarialne, podczas gdy pozostałe – alograficzny, ustny, podróżny, wojskowy – w codziennej praktyce odgrywają nieznaczną rolę.
Dla ważności testamentu własnoręcznego, na którym chciałbym się skupić w niniejszym wpisie, podstawowe znaczenie ma dochowanie wymogów określonych w kodeksie cywilnym (dalej: k.c.).
W pierwszej kolejności podkreślić należy, że aby testament holograficzny był ważny- musi być sporządzony przez osobę fizyczną, która ukończyła 18 lat (a w drodze wyjątku także przez kobietę, która zawarła związek małżeński przed osiągnięciem tego wieku, a po ukończeniu 16 lat) – art. 944 § 1 k.c. Testamentu nie może więc sporządzić: małoletni, osoba ubezwłasnowolniona całkowicie lub częściowo. Co istotne, możliwości testowania nie są z mocy prawa całkowicie pozbawione osoby z niedorozwojem umysłowym czy chorobą/zaburzeniami psychicznymi, o ile nie zostały ubezwłasnowolnione – jednak taki testament każdorazowo poddawany jest ocenie pod kątem wystąpienia wady oświadczenia woli i może zostać uznany za nieważny (art. 945 k.c). Niezbędne jest w takim przypadku przeprowadzenie dowodu z opinii biegłego w celu ustalenia zdolności spadkodawcy do testowania w chwili sporządzenia przez niego testamentu. Orzecznictwo jest w tej kwestii bardzo bogate, jednak co do zasady sądy przyjmują, że jeśli mimo choroby spadkodawca zachował postawę człowieka w pełni zorientowanego to testament pozostaje ważny (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 13 grudnia 2000 r., sygn. III CKN 227/99).
Pamiętać także należy, że testament może zawierać rozporządzenia tylko jednego spadkodawcy (art. 942 k.c.). Nie jest dopuszczalne i prawidłowe sporządzenie testamentu wspólnego nawet przez małżonków. Testament nie może także zawierać zapisów, że poszczególne rozporządzenia doprecyzuje osoba trzecia, nawet bliska spadkodawcy. Sporządzenia testamentu nie można także zlecić osobie trzeciej – przedstawicielowi czy pełnomocnikowi. Spadkodawca może się co prawda poradzić u członka rodziny, czy np. notariusza, ale jego oświadczenia muszą być dobrowolne i samodzielne.
Co najistotniejsze jednak, testament w całości musi być sporządzony pismem własnoręcznym, podpisany i opatrzony datą. Nie jest przy tym obowiązkowe umieszczanie tytułu „testament”. Kluczowe znaczenie odgrywa odręczne, własnoręczne napisanie całości tekstu rozporządzeń testamentowych i podpis, który co do zasady powinien być pod treścią rozporządzenia i ma umożliwiać identyfikację spadkodawcy. Data ma mniejsze znaczenie, niekiedy za ważny może być uznany nawet testament bez daty.
Powyższe wymogi, mimo iż z pozoru wydają się jasne to jednak w pewnych sytuacjach mogą rodzić wątpliwości dlatego też od kilkudziesięciu lat analizowane są w orzecznictwie sądowym. Tylko dla przykładu wskażę, że sądy nawet w ostatnich latach analizowały np. nieumieszczenie daty na testamencie, bądź napisanie daty po podpisie spadkodawcy pismem maszynowym (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 26 listopada 2014 r., sygn. I CK 306/04), umieszczenie podpisu bezpośrednio przed tekstem rozporządzenia testamentowego (postanowienie Sądu Najwyższego z 11 grudnia 2007 r., sygn. II CSK 357/07), jak powinien wyglądać podpis pod testamentem (postanowienie Sądu Apelacyjnego w Katowicach, sygn. I ACa 853/14). Jeszcze więcej wątpliwości budzą sytuacje, gdy testamentów spadkodawca sporządził kilka, bądź wyraził wolę odwołania testamentów. Sąd każdorazowo dąży do ustalenia rzeczywistej woli spadkodawcy, co może skutkować wieloletnim postępowaniem sądowym.
W swojej dotychczasowej praktyce kilkukrotnie spotkałem się z sytuacją, że dla spadkodawcy czy jego rodziny podstawowe przepisy dotyczące testamentu nie były wcale oczywiste, a niekiedy dotkliwym skutkiem banalnych błędów spadkodawcy przy sporządzaniu testamentu było dziedziczenie ustawowe. Dlatego jeżeli masz jakiekolwiek wątpliwości proponuję zasięgnąć profesjonalnej porady w tym zakresie – zapraszam do kontaktu.